Miejsca pamięci

Łopatki Polskie - Miejsce pamięci w dawnej piaskowni- pomnik poświęcony nieznanej dokładnie liczbie osób, które w tym miejscu Niemcy rozstrzelali w 1939 roku. Różne źródła podają liczbę zabitych na 800-10000. Twórcy pomnika przyjęli najbardziej prawdopodobną liczbę około 2500 pomordowanych.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Pomnik w piaskowni w Łopatkach Polskich

Książki - Miejsce pamięci w dawnej piaskowni - pomnik poświęcony pamięci 58 Polaków rozstrzelanych w tym miejscu przez Niemców we wrześniu 1939 roku. Drugie po Łopatkach największe miejsce masowych mordów w gminie Książki.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Pomnik w piaskowni w Książkach

Kurkocin - Miejsce pamięci- w 1939 roku Niemcy zamordowali w tym miejscu około 500 osób, głównie mieszkańców powiatu wąbrzeskiego.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Miejsce pamięci w Kurkocinie, fotografia z lat 60-tych XX wieku

Małe Radowiska - Kurhany - prawdopodobnie najstarsze w okolicy ślady bytności człowieka, miejsca pochówku z przed 1200-1000 lat p.n.e.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Jeden z kurhanów w Małych Radowiskach
  • Kurhany w Małych Radowiskach

Mgowo - Miejsce pamięci- w tym miejscu 3. listopada 1939 roku Niemcy zamordowali 14 mieszkańców Wiewiórek.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Miejsce pamięci w Mgowie

Nielub - Miejsce pamięci - pomnik ku czci ośmiu mieszkańców Wąbrzeźna zabitych w tym miejscu przez Niemców w 1939 roku.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Miejsce pamięci w Nielubiu

Nielub - Cmentarz rodowy - w lesie niedaleko dworu znajduje się cmentarz rodziny von Vogel. Do dziś zachowały się jedynie murowane części podziemne grobów oraz ozdobne krzewy wokół.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Widok na pozostałości nadziemnej części cmentarza rodowego w Nielubiu
  • - Wnętrze jednej z komór grobowych na cmentarzu w Nielubiu

Uciąż - Miejsce pamięci- w tym miejscu 20. września 1939 roku Niemcy zamordowali Stanisława Ratynę. Twórcy pomnika upamiętnili również żołnierzy poległych w walce o wieś.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Miejsce pamięci w Uciążu

Książki - Cmentarz żołnierzy radzieckich - zbiorowa mogiła i pomnik poświęcony pamięci 138 żołnierzy Armii Czerwonej, którzy zginęli wyzwalając Książki spod niemieckiej okupacji. Najcięższe walki trwały w tym miejscu pod koniec stycznia 1945 roku- Niemcy zaciekle bronili ważnej linii kolejowej.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Cmentarz żołnierzy Radzieckich w Książkach
  • Pomnik na cmentarzu żołnierzy Radzieckich w Książkach

Dębowa Łąka - Pomnik Niepodległości- w pierwotnej formie wzniesiony w 1929 roku, następnie w 1939 roku zniszczony przez Niemców. Został odbudowany w 1988 roku dzięki staraniom mieszkańców gminy Dębowa Łąka.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Pomnik niepodległości w Dębowej Łące

Pływaczewo - Pomnik Władysława Klimka - ustawiony ku czci posła na sejm, wójta, społecznika Władysława Klimka rozstrzelanego przez Niemców w piaskowni w Łopatkach.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Pomnik Władysława Klimka w Pływaczewie

Ryńsk - Polskie schrony bojowe - wybudowane w 1939 roku, zachowane bez wyposażenia

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Jeden ze schronów w Ryńsku

Sosnówka - Pomnik druha Alojzego Behringa - w tym miejscu 28 marca 1974 roku zginął tragicznie przy gaszeniu pożaru lasu druh Alojzy Behring, członek Zakładowej Ochotniczej Straży Pożarnej "ERG" z Wąbrzeźna.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Pomnik druha Alojzego Behringa w Sosnówce

Zapomniane cmentarze w Gminie Książki

Poniżej znajduje się główna mapa, na której oznaczono zapomniane cmentarze na terenie Gminy Książki.

Pod mapą umieszczono zestawienie z podziałem na miejscowości, przy których znajduje się odnośnik do numeru na głównej mapie.

 

Na terenie gminy Książki znajduje się 14 opuszczonych, zniszczonych cmentarzy- ewangelickich, baptystycznych, cholerycznych oraz jeden rodowy. Ich powierzchnia wynosi od 600m2 do 3200m2, a liczba nagrobków od 1 do 70. Cmentarze zachowane są w zróżnicowanym stanie- od całkowitego zarośnięcia przez gęste zarośla, po równomierne obrośnięcie starodrzewem, od zachowania pojedynczych resztek nagrobków, po czytelne tablice i resztki ogrodzenia.

 

•    Cmentarze ewangelicko- unijne- 10 cmentarzy na terenie gminy, łącznie znajdowało się na nich 356 nagrobków, najwięcej cmentarzy ewangelicko- unijnych znajduje się w Osieczku- 4
•    Cmentarze baptystów- 1 cmentarz w Książkach- tu znajdowała się kaplica baptystów, na cmentarzu znajdowały się 34 nagrobki
•    Cmentarze choleryczne- 2 cmentarze w Książkach i Łopatkach, łącznie znajdowało się na nich 101 nagrobków
•    Cmentarz rodowy- 1 cmentarz w Łopatkach, mieścił 1 nagrobek

8Da399Ln2THMMAAAAASUVORK5CYII=

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków

Brudzawki

Qlf+Wzmd5nNrbBVuqTYaLK6f8DkzDQTUxnmlxc5KV8Qakn6+0My1ES6j99rcPdQ4fBoh5JTwK1VMQNLsjvlY27uHXuJiAP+ANyRtGYP96hyAAAAAElFTkSuQmCC

 

 

Cmentarz ewangelicko - unijny

Cmentarz ewangelicki z połowy XIX wieku, położony w pobliżu starej szkoły. Na powierzchni ok. 1800m2 znajduje się ok. 70 nagrobków. Jeden z nich ma czytelną tablicę nagrobną – 30 czerwca 1887r. został tam pochowany 35- letni właściciel ziemski – August Neske. Kilka innych nagrobków jest częściowo zachowanych, jednak teren cmentarza porastają gęste zarośla.  Jest to jeden z nielicznych cmentarzy w naszej gminie, na którym zachowały się murowane słupki ogrodzeniowe oraz niekompletne ogrodzenie jednego z nagrobków.

Cmentarz oznaczony na głównej mapie numerem 1

 

 

Hier ruhet in Gott

Der Besitzer

AUGUST NESKE

geb. d. 28 April 1852

Gest. d. 30 Juni 1887

In Alter von 35 Jahren

2 Monaten 2 Tagen

Auf frohes Wiedersehen

 

Tu spoczywa w Bogu

Właściciel ziemski

AUGUST NESKE

ur. 28 kwietnia 1852

zm. 30 czerwca 1887

w wieku 35 lat

2 miesięcy 2 dni

Do miłego zobaczenia

 

 

 

 

 

 

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • BRUDZAWKI
  • Murowane słupki bramy cmentarza, jeden z metalowym krzyżem
  • Metalowa tablica nagrobna Augusta Neske

Książki

 

 

eR5Rm8ydftQAAAABJRU5ErkJggg==

Cmentarz choleryczny

Cmentarz z drugiej połowy XIX wieku, położony przy ulicy Okrężnej. Na powierzchni ok. 2000 mznajduje się 36 nagrobków. Jeden ma czytelna tablicę – została tam pochowana 29 – letnia Elizabeth Gürke. Około 10 nagrobków jest częściowo zachowanych, cmentarz porastają niskie krzewy i trawa. Jest to jeden z nielicznych cmentarzy na terenie naszej gminy, z zachowanym murowanym słupkiem ogrodzeniowym oraz studnią.

 

Hier ruhet in Gott

Meine geliebte Frau

Elizabeth Gürke geb. Ewert

*12 3 1900

+24 9 1929

Nur einen Trost im Leid es geben kann Die ich geliebt się ging mir nur uoran

 

Tu spoczywa w Bogu

Moja ukochana żona

Elizabeth Gürke zd. Ewert

*12 3 1900

+24 9 1929

Jedynym pocieszeniem w smutku jest to, że mogłem Cię kochać

 

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Zarośnięte nagrobki na cmentarzu cholerycznym w Książkach
  • Murowany słupek ogrodzeniowy i pozostałości studni na cmentarzu cholerycznym w Książkach
  • Murowany słupek ogrodzeniowy i pozostałości studni na cmentarzu cholerycznym w Książkach

Cmentarz ewangelicko-unijny

Cmentarz prawdopodobnie z XIX wieku, położony około 150 metrów od szosy w kierunku Rywałdu. Na powierzchni 2500m2 częściowo zachowały się dwa nagrobki, ich pierwotna liczba nie jest znana. Jest to jeden z najgorzej zachowanych cmentarzy naszej gminy, cały jego teren porośnięty jest gęstymi krzakami.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Jeden z dwóch nagrobków zachowanych na cmentarzu ewangelicko- unijnym w Książkach

Cmentarz baptystów

Cmentarz z początku XX wieku, położony przy dzisiejszej ulicy Świerkowej. Służył miejscowym baptystom posiadającym swoją kaplicę przy dzisiejszej ulicy Wierzbowej. Na powierzchni 2500m2 znajdowały się 34 nagrobki, z czego niektóre zachowały się do dziś. Na cmentarzu nie zachowała się żadna tablica nagrobna, cały obszar porośnięty jest gęstą roślinnością.

 

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Kaplica baptystów w Książkach, prawdopodobnie dawna pocztówka
  • Jeden z nagrobków, z zachowaną przewróconą podstawą pod tablicę
  • Widok ogólny na cmentarz

Łopatki

cQJkqpFnC5tYGDx8+QJKGpGnIeNLHC6zSf4VkRYjtLjAt7dmaonxnx12UtupzelrwvyQMdzCV0F1eAAAAAElFTkSuQmCC

 

 

Cmentarze: choleryczny, rodowy i ewangelicko- unijny, oznaczone na głównej mapie numerami 5, 6, 7

Cmentarz choleryczny

 

Cmentarz z drugiej połowy XIX wieku, położony ok. 100 m od szosy w kierunku Łopatek. Na 600m2 mieściło się 65 nagrobków z czego ok. 20 zachowało się częściowo do dziś. Zachowały się 3 tablice nagrobne, z czego jedna jest w całości czytelna. Jest to jeden z niewielu cmentarzy z zachowanym metalowym krzyżem, pod którym regularnie palą się znicze.

 

Hier ruhet in Gott

Unsere herzensgute

Mutter Schwigerin u Grossmutter Tochter Schwigertochter Schwester

Ottilie Gahr geb. Fagien

*12.5.1884

+16.9.1933

Wie du geliebt uns allezeit Vergilt dir Gott Ewigkeit.

 

Tu spoczywa w Bogu

Nasza dobrego serca

 Matka Szwagierka Babcia Ciotka Córka Synowa Siostra

Ottilie Gahr zd. Fagien

*12.5.1884

+16.9.1933

Jak Ty nas miłowałaś, tak Bóg umiłuje Ciebie na wieczność.

 

Hier ruhet in Gott

Maria Rotzoll

1855 – 1916

Tu spoczywa w Bogu

Maria Rotzoll

1855 – 1916

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Płyta nagrobna Ottilie Gahr na cmentarzu cholerycznym w Łopatkach
  • Metalowy krzyż i połamana płyta nagrobna na cmentarzu cholerycznym w Łopatkach
  • Metalowy krzyż i połamana płyta nagrobna na cmentarzu cholerycznym w Łopatkach

Cmentarz rodowy

Cmentarz założony w połowie XIX wieku przez nieznanego z imienia Jankowskiego, położony ok. 100 metrów od szosy w kierunku Wąbrzeźna, za gospodarstwem nr 89. Na powierzchni 1200m2 znajdował się jeden nagrobek, ekshumowany w 1890 roku. Szczątki Jankowskiego przeniesiono wtedy do Poznania, gdzie prawdopodobnie mieszkała jego rodzina. Do dziś po środku cmentarza zachowało się zagłębienie terenu, obsadzone starodrzewem, gdzie prawdopodobnie znajdowało się miejsce pochówku.

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Widok ogólny cmentarza rodowego w Łopatkach od strony szosy Książki- Wąbrzeźno

Cmentarz ewangelicko - unijny

Cmentarz z początku XX wieku, położony przy szosie w kierunku Wąbrzeźna, obok gospodarstwa nr 23. Na powierzchni ok. 3200m2 znajdowały się 24 nagrobki. Część z nich zachowała się do dziś, na trzech z nich zachowały się tablice nagrobne, niestety słabo czytelne. Ewenementem  tego cmentarza jest przyczepiona do jednego z nagrobków zalaminowana kartka z treścią tablicy nagrobnej. Na cmentarzu został ustawiony stary drewniany krzyż z cmentarz parafialnego w Łopatkach.

 

Erdmann ( Lopatki)

 

Johanna (1), Karl (2)

Robert (3)

 

-Ruhet in Frieden-

 

Deine Tochter (1) Enklin (2) und

Schwester (3)

Johanna Wendel (Deutschl.)

 

Deine Enkel (1), Urenkel (2) und

Nichten (3)

Heide und Ingrid Wendel

(Deutschl.)

Erdmann ( Łopatki)

 

Johanna (1), Karl (2)

Robert (3)

 

Spoczywają w pokoju -

 

Wasza córka (1), wnuczka (2) i

siostra (3)

Johanna Wendel (Niemcy)

 

Wasz wnuk (1), prawnuk (2) i

siostrzenice/ bratanice (3)

Heide i Ingrid Wendel

(Niemcy)

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Widok ogólny cmentarza ewangelicko- unijnego w Łopatkach
  • Drewniany krzyż i zalaminowana kartka w miejscu tablicy nagrobnej na cmentarzu ewangelicko- unijnym w Łopatkach
  • Drewniany krzyż i zalaminowana kartka w miejscu tablicy nagrobnej na cmentarzu ewangelicko- unijnym w Łopatkach

Łopatki Polskie

B92KAhiU+Jt7AAAAAElFTkSuQmCC

 

Cmentarz ewangelicko- unijny oznaczony na głównej mapie numerem 8.

 

Cmentarz ewangelicko- unijny

Cmentarz z początku XX wieku, położony kilkadziesiąt metrów od szosy w kierunku Szczuplinek. Na powierzchni 3000m2 znajdowało się 61 nagrobków, z których część zachowała się do dnia dzisiejszego. Częściowo czytelna jest jedna tablica nagrobna pochodząca z 1918r. Cały obszar cmentarza porośnięty jest starodrzewem.

 

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Widok ogólny na cmentarz ewangelicko- unijny w Łopatkach Polskich

Szczuplinki

 

XcK1Q0AAAAABJRU5ErkJggg==

 

Cmentarz ewangelicko- unijny oznaczony na głównej mapie numerem 9.

Cmentarz z początku XX wieku, położony w centrum wsi. Na powierzchni 800m2 znajdowało się 37 nagrobków, część z nich zachowało się do dnia dzisiejszego. Obszar cmentarza porośnięty jest bujną roślinnością.

 

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Widok ogólny na cmentarz ewangelicko- unijny w Szczuplinkach

Osieczek

  kvrLZaKxWyy98i4ZhLFjKGOiXX54B+D+yASws3a1FMgAAAABJRU5ErkJggg==

 

 

Cztery cmentarze ewangelicko- unijne, oznaczone na głównej mapie numerami 10, 11, 12, 13.

Cmentarz ewangelicko - unijny

Cmentarz oznaczony na głównej mapie numerem 10.

Cmentarz z początku XX wieku, położony bezpośrednio przy szosie w kierunku Wąbrzeźna, obok gospodarstwa nr 60. Na powierzchni 3600m2  znajdowały się 42 nagrobki. Zachowały się trzy tablice nagrobne, z czego jedna jest częściowo czytelna.

 

Hier ruhet in Gott

Christine Nails

geb. Templin

geb. 2 11 1860

gest. 16 12 1931

Tu spoczywa w Bogu

Christine Nails

zd. Templin

ur. 2 11 1860

zm. 16 12 1931

 

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Jeden z zachowanych nagrobków wraz z jedyną czytelną tablicą nagrobną

Cmentarz ewangelicko- unijny

Cmentarz oznaczony na głównej mapie numerem 11.


Cmentarz z początku XX wieku, położony przy drodze polnej, będącej przedłużeniem ulicy Okrężnej w Książkach. Na powierzchni 3200m2 znajdowało się 35 nagrobków, z czego część zachowała się do dnia dzisiejszego. Zachowała się jedna tablica nagrobna – w 1902r. Został tam pochowany 23-letni Oskar Kliß. Cały obszar cmentarza porośnięty jest gęstymi krzakami.

 

Hier ruhet in Gott

Oskar Kliß

* 7 september 1879

+ 17 september 1902

Tu spoczywa w Bogu

Oskar Kliß

* 7 września 1879

+ 17 września 1902

 

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Tablica nagrobna Oskara Klißa

Cmentarz ewangelicko - unijny

Cmentarz oznaczony na głównej mapie numerem 12.


Cmentarz z początku XX wieku, położony kilkadziesiąt metrów od szosy w kierunku Fryzanowa. Na powierzchni 3000m2 znajdowało się 55 nagrobków, z czego ok. 30 zachowało się do dnia dzisiejszego. Zachowało się pięć tablic nagrobnych, z czego trzy czytelne całkowicie, a dwie prawie w całości. Cały obszar cmentarza porośnięty jest gęstymi krzakami.

 

Hier

ruhet in Gott

Emil Grapentin

geb. 2. Febr. 1884.

gest. 19. April 1912.

Tu

spoczywa w Bogu

Emil Grapentin

ur. 2. Lutego 1884.

zm. 19. Kwietnia 1912.

 

Hier ruht in Gott

meine liebe Frau

Unsere unvergessliche 

Mutter

Schwieger u Grossmutter

Emilie Sieg

Geb. Goerke

* 11.2.1855 +2.3.1932

Ruhe senst in Frieden

Tu spoczywa w Bogu

Moja ukochana żona

Nasza niezapomniana matka

Szwagierka i babcia

Emilie Sieg

zd. Goerke

* 11.2.1855 +2.3.1932

Spoczywa w pokoju

 

 

 

Hier ruhet in Gott

Unser iniggeliehtes

Tochterchen

u. Schweisterchen

Ingeborg Templin

geb. 20.1.1934

gest.28.9.1934

Ach viel zu früh,

verlierst du die

denen die jetzt am

still Grabe dich beweinen

 

Tu spoczywa w Bogu

Nasza ukochana

Córeczka

I siostrzyczka

Ingeborg Templin

Ur.20.1.1934

Zm.28.9.1934

Ach zbyt wcześnie

Opuściłaś nas

[...]

 

 

Hier ruhet in Gott

Unser iniggeliehtes

Tochterchen

u. Schweisterchen

Gertrude Templin

geb. 24.1.1895

gest.9.5.1895

/nieczytelne/

 

Tu spoczywa w Bogu

Nasza ukochana

Córeczka

I siostrzyczka

Gertrude Templin

Ur.24.1.1895

Zm.9.5.1895

/nieczytelne/

 

 

 

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Tablice nagrobne Ingeborg i Gertrude Templin
  • Tablice nagrobne Ingeborg i Gertrude Templin
  • Widok ogólny na cmentarz

Cmentarz ewangelicko- unijny

Cmentarz oznaczony na głównej mapie numerem 13.


Cmentarz z początku XX wieku, położony na rozwidleniu dróg gminnych- przedłużenie ul. Botanicznej w Książkach, powstały na planie trójkąta. Na powierzchni 1800m2 znajdowało się 29 nagrobków, z czego kilkanaście zachowało się do dnia dzisiejszego. Zachowały się dwie tablice nagrobne, z czego jedna całkowicie czytelna – w 1933 roku został tam pochowany 23-letni Willy Schulz.

 

Hier ruhet in Gott

Sohn und Bruder

Willy Engelhart Schulz

geb. 26 7 1910

gest. 2 5 1933

Sei getreu bis in den Tod so will dir die Krone das Lebens geben

/nieczytelne/ 2 10

Auf Wiedernseh!

Tu spoczywa w Bogu

Syn i Brat

Willy Engelhart Schulz

Ur. 26 7 1910

Zm. 2 5 1933

„Bądź wierny aż do śmierci, a dam ci koronę żywota”

Ap 2, 10

Do widzenia!

 

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Tablica nagrobna Willy'ego Schulza i inna, nieczytelna, tablica
  • Tablica nagrobna Willy'ego Schulza i inna, nieczytelna, tablica
  • Widok ogólny na cmentarz

Blizno

 

 

FqW3ZWTRD2kAAAAASUVORK5CYII=

 

 

Cmentarz ewangelicko- unijny oznaczony na głównej mapie numerem 14.

Cmentarz ewangelicko - unijny

Cmentarz z początku XX wieku, położony w centrum wsi, bezpośrednio przy drodze w kierunku Bursztynowa. Na powierzchni 1200m2 znajdowało się 26 nagrobków, z czego kilkanaście zachowało się do dnia dzisiejszego. Zachowała się jedna tablica nagrobna z 1918 roku, niestety słabo czytelna. Jest to jedyny cmentarz w gminie z zachowanym prawie kompletnym ogrodzeniem grobu.

 

  • autor: © Maciej Sacha - Społeczny Konserwator Zabytków
  • Zachowane metalowe ogrodzenie grobu